منطقه «خاکستری» در سیاست خارجی ایران و توافق با غرب به عنوان «اولویت» و «اولیَّت» دیپلماتیک

 در محافل رسانه ای و نیز به باور طیفی عمده ای از تحلیلگران و ناظران پس از تحولات شهریور ماه سال 1401 و ورود به فضای جدید، رویکرد آمریکا در قبال ایران، ذیل یک جمله خلاصه می شود؛ «نه توافق، نه بحران». در تبیین بیشتر این تک جمله به نظر می رسد که دولت بایدن به موازات پرهیز از یک توافق دیپلماتیک با تهران به خصوص با محوریت احیای برجام سعی دارد که از تشدید تنش و بالا بردن ریسک نزاع با ایران هم دوری کند. هر چند طی چند هفته اخیر درگیری های نظامی در سوریه بین دو طرف روی داده است، اما آنگونه که جو بایدن در سفرش به کانادا تصریح کرد، واشنگتن به دنبال جنگ با ایران نیست. 

در آنسو تهران هم بعد از توافق سه جانبه پکن و احیای روابط با عربستان، شاید نیم نگاهی مثبت به تقویت مناسبات منطقه ای دارد، اما بی شک سه موضوع کلان سال گذشته که چالش های سیاست خارجی تهران در 1401 محسوب می شدند را هم چنان روی میز دارد. از این رو بدیهی است که تهران تمام تحرکات و توافقات روزها و هفته های منتهی به سال 1402 را بستری برا حل و فصل موضوع اصلی یعنی احیای برجام قرار دهد که البته تا به اکنون توفیقی برای ایران در بر نداشته است. چرا که دولت بایدن فعلا توافق با ایران  در هر سطح و در هر موضوعی را از نظر سیاسی در داخل آمریکا برای خودش آسیب زا می داند. 

از این رو تا اطلاع ثانوی بستر و فضای مثبتی برای احیای برجام با ایران وجود ندارد و چشم اندازی هم برای آن نیست. ضمن آنکه  در گزاره تحلیلی دیگری اساسا اروپا و به خصوص ایالات متحده دیگری به دنبال توافق با تهران برای بازگرداندن برجام سال 2015 نیستند. همه چیز حول تلاش برای تحمیل توافق جامع تر به تهران می چرخد. به همین منظور در حال حاضر فضای سیاست خارجی در یک «منطقه خاکستری» فریز شده است. در تشریح بیشتر این فضای خاکستری در سیاست خارجی، حمید اسماعیلی به «شرق» از عدم تمایل تهران و واشنگتن برای حصو توافق می گوید. به باور این مفسر برجامی، نه غرب و نه جمهوری اسلامی هیچ کدام به دلایل خاص خود در پی توافق برای احیای برجام نیستند. البته اسماعیلی به این نکته هم اذعان دارد که همزمان هیچکدام از دو طرف ایران و امریکا هم نمی خواهند اعلام کنند که این توافق و مذاکرات برای احیای برجام مرده است.  

در مقابل آنچه که این تحلیلگر روی آن تاکید داشت، غلامرضا کرمی نظر متفاوت دارد و در گفت وگویش با «شرق» بر این باور است که شاید ایالات متحده فعلا به دنبال توافق با تهران نباشد، اما جمهوری اسلامی ایران با در نظر گرفتن وضعیت وخیم خود به خصوص در حوزه اقتصادی و معیشتی به حصول توافق نیاز مبرم دارد. این کارشناس هم به مانند اسماعیلی روی نبود نقشه جایگزین برای احیای برجام توافق نظر دارد، اما کرمی این را هم خاطر نشان می کند که برای ایالات متحده دیگر بازگشت به برجام دوره اوباما مطرح نیست، با اینحال به زعم او، تهران صرفا روی احیای توافق سال 2015 تمرکز دارد. به همین دلیل کرمی اعتقاد دارد که تکاپوهای اواخر اسفندماه سال 1401 و اویل فرودین سال جاری باقری کنی را با سه عضو اروپایی برجام باید در این راستا مورد ارزیابی قرار داد.

پیرو نکته غلامرضا کرمی در هفته پایانی اسفندماه 1401 بود که اخباری دال بر دیدار علی باقری کنی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه ایران با دیپلمات هایی از آلمان، فرانسه و انگلیس در اسلو منتشر شد. آنگونه که دولت سیزدهم روی این دیدارها مانور داد، محوریت گفت وگوها روی تلاش برای از سرگیری مذاکرات احیای برجام قرار داشت. در مقابل و به فاصله ساعاتی بعد حساب کاربری وزارت امور خارجه آلمان در توئیتر، گفت‌وگوی دیپلمات‌های سه کشور اروپایی (آلمان، انگلیس و فرانسه) با ایران در نروژ را تأیید کرد، اما موضوع آن را بی ارتباط با احیای برجام دانست. 

وزارت خارجه آلمان این توئیت را در واکنش به برخی گزارش‌ها که مدعی شده بودند علی باقری، مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران در نروژ با مدیران سیاسی وزارت خارجه انگلیس، فرانسه و آلمان و انریکه مورا معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا دیدار و درباره احیای برجام صحبت کرده‌اند، منتشر کرده است. برلین با وجود این، مدعی شده این گفت‌وگو به مسائلی غیر از برجام اختصاص داشته است. در این توییت آمده است: «بله، جلسه‌ای بین دیپلمات‌های انگلیس، فرانسه و آلمان و طرف ایرانی برگزار شده تا موضعمان را در خصوص تنش‌آفرینی ایران در بسیاری از حوزه‌ها روشن کنیم. اما هنوز خبری از هیچ مذاکره‌ دیگر، حتی در خصوص برجام نیست.»

 به موازاتش روزنامه الشرق الاوسط جزئیاتی از دیدار علی باقری کنی با دیپلمات های اروپایی در اسلو را منتشر کرد. برخی منابع در وزارت خارجه آلمان در گفت وگو با الشرق الاوسط دیدار هفته گذشته علی باقری، معاون سیاسی وزیر امور خارجه ایران با دیپلمات هایی از آلمان، فرانسه و انگلیس در اسلو را تایید و اعلام کردند که گفت وگوهای آنها بر مساله بررسی غنی سازی اورانیوم در سایت فردو بود و اساسا به مسله احیای برجام پرداخته نشد. 

با استناد به این نکته، غلامرضا کرمی ضمن آنکه بر گفته پیشین خود مبنی بر تمایل و تلاش ایران برای ازسرگیری مذاکرات احیای برجام تاکید کرد، در ادامه گپ و گفتش با «شرق» از احتمال دوم هم سخن گفت. به این معنا که از نگاه تحلیلگر حوزه بین الملل اگر چه دوپارگی سیاسی در تهران هم مانع از تمایل واقعی ایران برای احیای برجام باشد، اما به باور کرمی، تهران فعلا با توجه به فشار کنونی، حداقل به نمایش ازسرگیری مذاکرات با غرب نیاز دارد تا ضمن بهبود فضای اقتصادی داخلی، خود را از فشار، تعلیق و تحریم هفت ماه اخیر برهاند.

در ادامه این ارزیابی های کرمی، جواد ترابی هم به عنوان دیگر کارشناس در گفت وگو با «شرق» موضوع مهمتری را مطرح می کند. به باور وی سال 1402 سال سرنوشت سازی برای برجام، پرونده فعالیت های هسته ای و در کل سیاست خارجی ایران است. چرا که امسال سال پا یان تحریم ها تسلیحاتی علیه ایران بنا به قطع نامه 2231 است؛ این گزاره ای که به باور تحلیلگر حوزه سیاست خارجی، هم مورد اشراف اروپا و امریکا است و هم بازیگران منطقه ای چون عربستان و به خصوص اسرائیل هم به آن آگاهند.  لذا ترابی اعتقاد دارد تهران تمام روز خود را خواهد زد که یا مذاکرات از سرگرفته شود یا با توافق با آژانس، فضای شکننده کنونی را تا زمان پایان تحریم های تسلیحاتی ادامه دهدو  از تلاش برای پایان عمر برجام  به صورت رسمی جلوگری کند. 

 از 26 دی 1401 هشتمین سال برجام هم آغاز شده و تا 26 دی 1402 ادامه دارد. در مهرماه سال جاری تحریم های تسلیحاتی شورای امنیت از جمله تحریم های حوزه موشکی ذیل قطع نامه 2231 که ضمن برجام است پایان می یابد و به دبنال آن در دی ماه  امسال نیز باید تحریم های تسلیحاتی اروپا علیه ایران خاتمه پیدا کند. مضافا بر اساس قطع نامه 2231  بسیاری از محدودیت های فنی هسته ای ایران در پایان سال هشتم منقضی می شوند. با توجه به این نکات فوق، جواد ترابی در ادامه تحلیل خود به «شرق» روی این نکته تاکید جدی دارد که اگر به هر دلیلی واشنگتن و تروئیکای اروپایی نتوانند تا زمان مد نظر به توافق مطلوب خود با تهران دست یابند شاید به سمت فعال شدن مکانیسم ماسه با هدف کوتاه شدن دست ایران از رسیدن به بازارهای تسلیحاتی گام بردارند.

در کنار این نکته، جواد ترابی به موضوع مهمتری هم می پردازد که ناظر به تقلاهای نتانیاهو است. از این رهیافت، تحلیلگر مسائل برجامی عنوان می دارد که هر چه به افق های برجامی در مهر ماه و دی ماه 1402 نزدیک تر شویم بدون شک اسرائیل فارغ از اینکه چه دولتی و چه نخست وزیر روی کار باشد خود را به آب و آتش می زند که این توافق را بر هم زند. با این وصف، این تحلیلگر به سناریوهای متعددی از تلاش اسرائیل برای فشار بیشتر به آمریکا و اروپا گرفته تا تهدید آژانس و حتی حمله نظامی، ترور، خرابکاری هسته ای و ...اشاره می کند.   

از این رو مفسر حوزه برجامی، سال 1402 آبستن اتفاقات مهم درباره توافق هسته ای می داند. با این ازیابی، ترابی خاطر نشان می دارد که حدود دو ماه دیگر یعنی خرداد ماه نشست شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی برگزار می شود و بر اساس توافق 4 بندی اسفند سال گذشته میان ایران و آژانس باید پرونده سه مکان مورد ادعای آژانس نیز بسته شود تا عملا یکی از عوامل اصلی بن بست در مذاکرات هسته ای که بیش از شش ماه است به بن بست خورده حل و فصل شود. 

البته طبق توافق اسفند میان تهران و وین قرار بود نشست فنی در تهران برگزار شود که تا به اکنون خبری از سفر هیات آژانس به تهران نیست. ولی حمید اسماعیلی در ادامه گفت وگویش با «شرق» از اهمیت این سفر و دستاورد آن برای نشست فصلی در خرداد ماه می گوید. لذا به زعم این تحلیلگر در یک نگاه وسیع تر، غرب اکنون در میانه یک بحران هسته ای در حال تشدید است. در نتیجه با وجود تمام اتفاقات مثبت بعد از توافق پکن و تحولات در منطقه، اسماعیلی تصریح می کند که تهران برای برون رفت از وضعیت فعلی باید روی برجام تمرکز کند. در سایه این نکته مذاکرات هسته ای و احیای برجام هم چنان «اولویت» و «اولیت» سیاست خارجی تهران برای 1402 خواهد بود./شرق